1. Khái niệm nguyên tắc đãi ngộ tối huệ quốc

Nguyên tắc đãi ngộ tối huệ quốc (tiếng Anh: Most-Favoured-Nation Treatment, viết tắt: MFN) là một trong những nguyên tắc cơ bản và nền tảng của hệ thống thương mại đa phương do WTO điều phối. 

Cụ thể, nguyên tắc này có nghĩa là khi một nước thành viên WTO (hay một vùng lãnh thổ hải quan riêng được chấp thuận) đưa ra một ưu đãi thương mại — chẳng hạn như giảm thuế nhập khẩu, hay tạo điều kiện thuận lợi cho xuất khẩu – cho một nước thành viên khác, thì ưu đãi đó phải được mở rộng ngay lập tức và vô điều kiện  cho tất cả các nước thành viên còn lại. 

Điều này giúp loại bỏ hoặc hạn chế các hành vi phân biệt đối xử giữa các nước thành viên: một nước không được phép nói “tôi cho nước A hưởng ưu đãi đặc biệt, nhưng nước B (cũng là thành viên WTO) thì không” nếu ưu đãi đó liên quan đến thương mại giữa các thành viên.

Có thể hiểu một cách hình tượng như sau: Trong hệ thống thương mại đa phương, nếu bạn mở cửa thị trường cho bất kỳ một thành viên nào với điều kiện thuận lợi hơn, thì bạn phải mở cửa cho tất cả các thành viên khác với điều kiện tương tự — bạn không được mở cửa riêng biệt chỉ cho một vài và giữ lại quyền ưu đãi đặc biệt cho riêng mình.

Nguyên tắc này được ghi nhận từ thời kỳ trước khi WTO hình thành (qua General Agreement on Tariffs and Trade – GATT) và tiếp tục được khẳng định trong các hiệp định thương mại mà WTO điều hành — hàng hóa, dịch vụ, sở hữu trí tuệ… 

Tuy nhiên, cũng cần lưu ý rằng nguyên tắc này không có nghĩa là mọi ưu đãi phải áp dụng đồng loạt cho tất cả — có một số ngoại lệ được cho phép theo quy định của WTO, ví dụ như ưu đãi dành cho các quốc gia đang phát triển, các hiệp định thương mại khu vực hoặc liên minh thuế quan. 

Tóm lại, nguyên tắc MFN hay nguyên tắc đãi ngộ tối huệ quốc chính là biểu hiện quan trọng của nguyên tắc không phân biệt đối xử  trong thương mại quốc tế đa phương thuộc WTO.

2. Mục tiêu của nguyên tắc đãi ngộ tối huệ quốc

Nguyên tắc này được thiết lập vì nhiều lý do, từ mục tiêu về công bằng đến ổn định hệ thống thương mại, cụ thể như sau:

2.1. Đảm bảo công bằng giữa các thành viên thương mại

Khi một thành viên trao ưu đãi cho một thành viên khác mà không mở rộng cho các thành viên khác, dễ dẫn tới sự bất bình đẳng — có những nước được hưởng “ưu đãi đặc biệt”, trong khi những nước khác thì không. Nguyên tắc MFN nhằm ngăn chặn điều đó bằng cách buộc mở rộng ưu đãi cho tất cả thành viên. Nhờ đó, các nước thành viên có thể yên tâm rằng không bị đối xử bất lợi so với nước khác. Ví dụ, nếu nước X giảm thuế nhập khẩu với nước Y, thì nước X cũng phải giảm thuế tương tự với nước Z nếu Z là thành viên WTO. 

2.2. Tạo môi trường thương mại đa phương ổn định và có thể dự đoán

Thương mại quốc tế khi có nhiều nước tham gia sẽ phức tạp, nếu mỗi nước lại đối xử khác nhau với từng đối tác thì sẽ rất khó quản lý và dễ gây nhiễu loạn. MFN giúp tạo nên một khung giao dịch – khi một thành viên đưa ra ưu đãi, mọi thành viên khác đều biết rằng mình cũng sẽ được như vậy. Điều này làm tăng khả năng dự đoán, giúp doanh nghiệp và chính phủ lập kế hoạch tốt hơn trong xuất nhập khẩu, đầu tư quốc tế. 

2.3. Khuyến khích tự do hóa thương mại và nâng cao hiệu quả kinh tế

Khi các nước biết rằng ưu đãi sẽ được mở rộng rộng rãi, họ có động lực để trao đổi thương mại nhiều hơn, giảm thuế và loại bỏ các rào cản. Việc này thúc đẩy tăng trưởng thương mại toàn cầu, nâng cao phân công lao động quốc tế, nâng cao hiệu quả trong sản xuất và tiêu thụ. Nguyên tắc MFN từ đó góp phần trong tiến trình tự do hóa thương mại. 

2.4. Hạn chế phân biệt và bảo vệ quyền lợi của các nước nhỏ, mới tham gia

Trong thương mại quốc tế, các nước lớn hơn có tiềm lực mạnh hơn để đàm phán và có thể đòi hỏi ưu đãi lớn hơn. Nếu không có nguyên tắc như MFN, có thể xảy ra tình trạng nước lớn ưu tiên đối tác lớn hoặc có quyền lực, còn nước nhỏ bị bỏ lại phía sau. Với MFN, bất cứ ưu đãi nào đã được trao thì cũng phải trao cho tất cả, giúp bảo vệ quyền lợi của các thành viên nhỏ và mới gia nhập. 

2.5. Hỗ trợ hệ thống thương mại đa phương – mô hình hợp tác thay vì chèn ép

MFN thể hiện rõ việc thương mại quốc tế không chỉ là đấu tranh quyền lực giữa các nước, mà dựa trên những nguyên tắc và quy tắc chung. Nhờ đó, hệ thống WTO hoạt động theo mô hình “hợp tác đa phương” thay vì “chèn ép đơn phương”. Điều này giúp tăng tính hợp tác, giảm rủi ro căng thẳng thương mại. 

Tóm gọn lại, nguyên tắc đãi ngộ tối huệ quốc hướng tới việc tạo nên môi trường thương mại minh bạch, công bằng, dễ dự đoán và có lợi cho tất cả thành viên, đặc biệt là các nước có tiềm lực thấp hơn hoặc mới tham gia.

3. Nội dung của nguyên tắc đãi ngộ tối huệ quốc

Nội dung của nguyên tắc MFN trong WTO có thể được chia thành nhiều khía cạnh, từ khái niệm cơ bản cho đến các điều khoản áp dụng trong hàng hóa, dịch vụ, sở hữu trí tuệ, cùng các ngoại lệ. Dưới đây là phân tích chi tiết.

3.1. Phạm vi áp dụng

a) Hàng hóa

Trong phần hàng hóa, nguyên tắc MFN được ghi rõ tại Điều I GATT 1994. Điều khoản quy định rằng: “Về thuế quan và các khoản thuế nhập khẩu nào đó hoặc các thủ tục áp dụng đối với nhập khẩu hoặc xuất khẩu, hoặc áp dụng đối với chuyển giao quốc tế thanh toán cho nhập khẩu hoặc xuất khẩu, cũng như các hình thức phân loại, các thủ tục và các điều kiện khác liên quan đến nhập khẩu hoặc xuất khẩu, mỗi ưu đãi, đặc quyền hoặc miễn trừ mà một thành viên là thành viên giao ước (Contracting Party) dành cho sản phẩm xuất xứ hoặc dành cho sản phẩm đến từ nước khác, thì ưu đãi, đặc quyền hoặc miễn trừ đó phải được dành ngay lập tức và vô điều kiện cho sản phẩm giống nhau xuất xứ từ hoặc đến các vùng lãnh thổ của tất cả các nước giao ước khác.” 

Nói cách khác: nếu nước A giảm thuế nhập khẩu đối với sản phẩm từ nước B, thì nước A phải áp mức thuế đó cho sản phẩm tương đương từ tất cả các thành viên WTO khác (trừ những trường hợp ngoại lệ được cho phép).

b) Dịch vụ

Trong lĩnh vực dịch vụ, nguyên tắc MFN cũng được áp dụng trong General Agreement on Trade in Services (GATS). Theo đó, bất kỳ biện pháp nào ảnh hưởng tới thương mại dịch vụ trong bất kỳ lĩnh vực nào thuộc GATS thì thành viên không được phân biệt giữa các nhà cung cấp dịch vụ từ các nước thành viên, trừ khi có ngoại lệ được nêu rõ. 

c) Sở hữu trí tuệ

Trong lĩnh vực sở hữu trí tuệ, nguyên tắc này cũng được áp dụng trong Agreement on Trade‑Related Aspects of Intellectual Property Rights (TRIPS). Ví dụ, các ưu đãi về quyền sở hữu trí tuệ mà một thành viên trao cho nước này thì cũng phải trao cho các thành viên khác. 

3.2. Nguyên tắc cơ bản

• Không phân biệt đối xử giữa các đối tác thương mại: một thành viên không được cho một nước hưởng ưu đãi đặc biệt mà không cho nước khác tương tự. 

• Ưu đãi được mở rộng ngay lập tức và vô điều kiện cho tất cả thành viên khác, trừ trường hợp được phép ngoại lệ. 

• Trường hợp ưu đãi mới hoặc ưu đãi trả trước: Khi một nước thành viên cam kết giảm thuế hoặc bỏ rào cản đối với một nước thành viên khác, cam kết này cũng phải xét tới tất cả thành viên khác. 

3.3. Ngoại lệ và giới hạn

Dù nguyên tắc MFN là nguyên tắc chung, nhưng WTO vẫn cho phép một số ngoại lệ trong các trường hợp nhất định, như:

• Hiệp định khu vực hoặc liên minh thuế quan: Nếu một nhóm nước thành lập FTA (Free Trade Area) hoặc CU (Customs Union) tuân thủ điều kiện của WTO thì có thể cho nhau ưu đãi mà không mở rộng ngay lập tức cho tất cả thành viên. 

• Trợ giúp dành cho các nước đang phát triển: Có thể có các ưu đãi đặc biệt cho các nước đang phát triển mà không bắt buộc mở rộng cho tất cả thành viên khác. 

• Biện pháp phòng vệ thương mại: Như chống bán phá giá, chống trợ cấp, áp dụng do thuế chống bán phá giá hoặc thuế chống trợ cấp, thì có thể phân biệt trong nước. Những điều này không trái nguyên tắc MFN nếu đúng theo quy định của WTO. 

3.4. Thách thức và lưu ý

Một số vấn đề cần lưu ý khi nói đến nguyên tắc MFN:

• Dù MFN mang lại tính công bằng, nhưng không phải mọi ưu đãi đều phải mở rộng — nên vẫn có thể tồn tại các hiệp định thương mại riêng (FTA) mà một số thành viên hưởng lợi nhiều hơn.

• Việc thực thi nguyên tắc này đòi hỏi minh bạch và giám sát, vì nếu một thành viên không mở rộng ưu đãi thì có thể dẫn tới tranh chấp tại WTO.

• Thời gian qua, khi các hiệp định khu vực và song phương phát triển mạnh, có ý kiến rằng tỉ lệ thương mại diễn ra thực sự theo điều kiện MFN đang giảm — điều này đặt ra thách thức cho vai trò của MFN trong hệ thống thương mại đa phương. 

Kết luận

Nguyên tắc đãi ngộ tối huệ quốc (MFN) là một trong những “xương sống” của hệ thống thương mại đa phương mà WTO quản lý. Nó nhấn mạnh nguyên tắc không phân biệt đối xử giữa các thành viên trong lĩnh vực thương mại — nếu một thành viên có ưu đãi thì ưu đãi đó phải được mở rộng cho tất cả. Mục tiêu của nguyên tắc này là đảm bảo công bằng, ổn định, dự đoán được và thúc đẩy tự do hóa thương mại. Nội dung của nguyên tắc bao gồm phạm vi áp dụng với hàng hóa, dịch vụ, sở hữu trí tuệ; nguyên tắc cơ bản; ngoại lệ được cho phép; tác động thực tiễn; cũng như những thách thức trong triển khai.

Đối với Việt Nam, khi tham gia WTO và thực hiện các cam kết quốc tế, việc hiểu rõ và thực hành đúng nguyên tắc MFN là rất quan trọng — cả trong xuất khẩu, nhập khẩu, đầu tư và các hiệp định thương mại. Tuân thủ nguyên tắc này giúp Việt Nam nâng cao uy tín, giảm rủi ro tranh chấp và tận dụng tốt hơn lợi ích từ thương mại quốc tế.